25 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
Ήρθαν πάλι τα Χριστούγεννα και στη Βόρεια Ελλάδα αναβιώνουν για μια ακόμα φορά πανάρχαια έθιμα, συνδεδεμένα με την Γέννηση του Σωτήρα, την καλή χρονιά και το κυνήγι των καλικάντζαρων. Έθιμα που μας υπενθυμίζουν ότι «η αρχαία ψυχή μένει μέσα μας κρυμμένη».
Κλαδαριές και Μπουμπουσάρια στη Σιάτιστα
Ένα από τα αρχαιότερα έθιμα, είναι η κλαδαριά της Σιάτιστας του Νομού Κοζάνης, που παραπέμπει στο «αποτρόπαιο πυρ» των αρχαίων. Στα χριστιανικά χρόνια, ταυτίζεται με τη φωτιά που άναψαν οι βοσκοί το βράδυ των Χριστουγέννων για να ζεσταθεί το Θείο Βρέφος. Επίσης χρησιμοποιείται για να διώξει τους καλικαντζάρους.
Το άναμμα της κλαδαριάς γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 23 Δεκεμβρίου. Οι προετοιμασίες όμως ξεκινούν ακριβώς μετά την 26η Οκτωβρίου, γιορτή του Αγίου Δημητρίου. Τότε μαζεύουν το λεγόμενο «λόζιο» από ξερά χόρτα και το μεταφέρουν σε μια αποθήκη, η οποία μένει κλειστή μέχρι την 23η Δεκεμβρίου.
Όμως καιρό πριν από εκείνη την μέρα, στη μέση της κάθε πλατείας της Σιάτιστας, ανοίγεται μια τρύπα διαμέτρου 50-70 εκατοστών. Μόλις φτάσει η 23η Δεκεμβρίου, τοποθετείται και στερεώνεται σ’ αυτήν ένα χοντρό ξύλο, το «βεργί», μήκους τεσσάρων-πέντε μέτρων, για να συγκρατήσει τα ξερόχορτα γύρω του. Πάνω στην κορυφή του «βεργιού» δένουν ένα δεμάτι φανταχτερά ξερόχορτα που λέγεται «φούντα» και κατόπιν, στολίζουν την κλαδαριά.Στο διάστημα αυτό, τα παιδιά κάνουν προστατευτικό κλοιό γύρω από την κλαδαριά και κτυπούν κουδούνια (γκαβανούζες, κυπριά κλπ).Κατόπιν, παίρνουν θέση γύρω από την κλαδαριά γέροι, γριές, νέοι και νέες, περιμένοντας το άναμμα της φωτιάς που γίνεται σε όλες τις πλατείες της Σιάτιστας μόλις νυχτώσει και η κάθε γειτονιά ανταγωνίζεται τις άλλες στο ποια έχει την καλύτερη και μεγαλύτερη.Όταν ανάψουν οι κλαδαριές, αρχίζει το γλέντι, παρουσία των αρχών συνήθως, με τα χάλκινα που παίζουν τα χριστουγεννιάτικα τραγούδια μέχρι πρωίας. Όταν σβήσει η φωτιά και φανεί το «βεργί», οι πιο τολμηροί προσπαθούν να το ρίξουν.Αν το πετύχουν, σημαίνει ότι θα παντρευτούν σύντομα και δέχονται επευφημίες. Αν δεν τα καταφέρουν, δέχονται ειρωνικά πειράγματα.
Χαρακτηριστικά είναι και τα Μπουμπουσάρια, που γιορτάζονται την παραμονή και ανήμερα των Θεοφανείων (5- 6 Ιανουαρίου). Τότε οι παρέες, ιδίως οι γυναίκες, ντύνονται με πρωτότυπο τρόπο και η κάθε παρέα έχει το δικό της δημοτικό συγκρότημα και διαγωνίζονται όλες μαζί στο ποια είναι η καλύτερη.
Οι «Μωμόγεροι» του Πόντου
Παρόμοιες φωτιές με εκείνες της Σιάτιστας ανάβουν το βράδυ της παραμονής στη Φλώρινα, ενώ στην Πέλλα υπάρχει η «Κολίντα Μπάμπω». Αυτή η «σφαγή της γιαγιάς» έχει σχέση με τη σφαγή των νηπίων από τον Ηρώδη. Την ανάβουν για να μάθουν οι άνθρωποι για τη σφαγή και να προφυλάξουν τα παιδιά. Κάθε χρόνο υπάρχει το σχετικό γλέντι με τα θρυλικά χάλκινα της Γουμένισσας.Το πιο διαδομένο όμως έθιμο στη Βόρεια Ελλάδα είναι οι «Μωμόγεροι» ή «Ρογκατσάρια», που απαντάται σε όλα χωριά της, όπου μένουν πολλοί Πόντιοι. Το έθιμο είναι ταυτισμένο με τους καλικάντζαρους. Ένας θίασος από ηθοποιούς, χορευτές, οργανοπαίκτες και νέους του χωριού, απαρτίζουν το θίασο που περιδιαβαίνει τον οικισμό και δίνει παραστάσεις σε πλατείες και δρόμους. Επικεφαλής είναι ένα 14χρονο αγόρι που κρατά ένα τράγο (άνθρωπο μεταμφιεσμένο), στο λαιμό του οποίου κρέμεται μια σακούλα με αίμα από τη σφαγή του τράγου. Ο θίασος ραντίζεται με το αίμα του σφαγιασμένου τράγου και αρχίζει η παράσταση. Οι τράγοι-ηθοποιοί αυτοσχεδιάζοντας, συγκρούονται μεταξύ τους, συμβολίζοντας τη συνεχή πάλη με τον καινούργιο χρόνο.Ακολουθεί η σύγκρουση δύο ανδρών για τη διεκδίκηση μιας γυναίκας. Την κατακτά ο νεότερος, αφού προηγουμένως σκοτώσει το γέρο σύζυγό της.Τον νεκρό γέρο ανασταίνει η νύφη του με τη γενετήσια δύναμή της. Άλλοι πρωταγωνιστές είναι ο τούρκος τιμαριούχος ή Αλογάς, ο δυνάστης της περιοχής, ο οποίος διεκδικεί τις γυναίκες των άλλων, σκοτώνοντας τους συζύγους. Υπάρχει η νύφη που με διάφορα τελετουργικά νεκρανασταίνει τους σκοτωμένους, συμβολίζοντας την Αναγέννηση της Φύσης από τη χειμερινή νάρκη. Ακολουθεί η δίκη σε βάρος του φονιά του αλόγου και η δικαιοσύνη ενάντια στην άδικη εξουσία. Τέλος, συμμετέχουν οι θεατές απαγάγοντας τη νύφη και ακολουθεί ο ιδιότυπος χορός των Μωμόγερων.Πέρα από αυτούς τους χαρακτήρες όπου καθένας εκπροσωπεί μια πλευρά του Ποντιακού Ελληνισμού. Έτσι η αρκούδα συμβολίζει τη δύναμη, η ηλικιωμένη γυναίκα το παρελθόν, η νύφη το μέλλον, το άλογο την ανάπτυξη, ο γιατρός την υγεία, ο στρατιώτης την άμυνα, η αίγα τα τρόφιμα και ο Άγιος Βασίλης το νέο έτος.Πρόκειται ουσιαστικά για θεατρικά δρώμενα που έχουν πανάρχαια καταγωγή και παλαιά είχαν μαγικοθρησκευτικό χαρακτήρα. H ονομασία προέρχεται από τον Μώμο, τον θεό του γέλιου και της σάτιρας. Οι ιερείς του Μώμου ήταν σάτυροι και στις τελετές και τα μυστήρια συμμετείχαν μόνο οι ευγενείς. Παρόλη τη θεωρία περί διονυσιακής καταγωγής, στην πραγματικότητα προηγείται της λατρείας του Διονύσου, μιας και τον Μώμο τον αναφέρει ο Ησίοδος στη «Θεογονία» του.Στα χρόνια του Βυζαντίου, οι «Μωμόγεροι» διατήρησαν τη μαγικοθρησκευτική τους φύση, συμβολίζοντας τη γονιμότητα της Φύσης και στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, σατύριζαν τους Τούρκους. Μάλιστα, τότε ήταν που άρχισαν να φοράνε φουστανέλλα ταυτιζόμενοι με το εθνικό αίτημα για Ελευθερία. Σήμερα όμως, αυτό το νόημα έχει χαθεί και έχει διατηρηθεί μόνο η ψυχαγωγική πλευρά. Όλα αυτά τα πανάρχαια έθιμα εκφράζουν καλύτερα την ελληνική ψυχή από τις κονσερβαρισμένες «διασκεδάσεις» της πρωτεύουσας. Νομίζουμε ότι όσοι μπορούν να πάνε σε αυτά τα χωριά, θα νιώσουν πραγματικά ελληνικές γιορτές και θα στηρίξουν την τοπική οικονομία σε δύσκολους καιρούς.
